سلطان محمود مجلّد، هنرمند فراموش شده مکتب تبریز - نیلی ابزار

به گزارش نیلی ابزار، شاه اسماعیل اول بنیان گذار سلسله صفویه، پس از پایتخت قرار دادن تبریز، هنرمندان زیادی را از نقاط مختلف قلمرو در حال گسترش خود به تبریز کوچاند و به دستیاری آنان نگارخانه موجود در این شهر را توسعه داد. این وضع به اعتلای شیوه ای در هنر کتاب آرائی منجر شد که به هنر مکتب تبریز شهرت یافت.

ناگفته نباید گذاشت که اساس این مکتب در اواخر سده هفتم هجری در دربار ایلخانان مغول و بویژه در ربع رشیدی که خواجه رشید الدین فضل الله همدانی، آن را بنا نهاده بود، پایه گذاری شد و بقول استاد زنده یاد منوچهر مرتضوی در کتاب مسائل عصر ایلخانی: شگفت آور است که چند دهه پس از حمله چنگیز، تاریخ از تشکیل عظیمترین و بی سابقه ترین حوزه های علمی (حوزات اربعه رصدخانه مراغه، ربع رشیدی، شنب غازان و سلطانیه) و عظمت و آبادی تبریز و بسیاری از شهرهای دیگر ایران خبر می دهد.

در این دوره تبریز در پرتو پیشرفت همه جانبه آثار هنری، به عمده ترین مرکز هنرهای کتاب آرائی خاور نزدیک و میانه تبدیل گشت و مراکز مختلف پراکنده در سرزمین های این منطقه را تحت تاثیر قرار داد. پس از اضمحلال ایلخانان مغول و فروپاشی و پیش آمدن دوران فترت این مرکز عظیم هنری در قرن نهم هجری در نتیجه فتح آذربایجان، فارس و عراق بدست تیمور، هنرمندان مکاتب تبریز و شیراز و بغداد به ناگزیر به آسیای مرکزی و بویژه به سمرقند کوچانده شدند و سپس زمانی که هرات در پرتو فرهنگ دوستی تیموریان و دولتمردانی چون امیرعلی شیر نوایی به یک کانون هنری جذاب تبدیل گشت، شماری از پرورش یافتگان مکتب هنری تبریز به آنجا روی آوردند و در شکل گیری مکتب هنرهای تصویری هرات تاثیر شاخص گذاشتند.

عصر صفویه، دوران شکوفایی هنر در ایران

دوره فترت مکتب هنری تبریز با تشکیل دولت متمرکز صفوی و انتخاب تبریز به پایتختی این دولت، به سرآمد و بعد از آن در شرایط مساعد پدید آمده، به مرحله جدیدی قدم گذاشت. عصر صفویه، دوران شکوفایی هنر در ایران است، در این میان جلدسازی نیز همپای سایر رشته ها مجالی برای درخشش می یابد و آثار بی بدیلی در این عرصه خلق می شود. با این وجود بازشناسی هنرمندان این رشته نیازمند پژوهش های گسترده دارد.

به اعتقاد استاد شادروان ایرج افشار در مقدمه کتاب صحافی سنتی، بسیاری از هنرمندان قدیم ایرانی چندان خاکساری و درویشی داشتند که از نام و آوازه گریزان بودن، می گفتند: گر نام ما ندانند، بگذار تا ندانند، قطعه ای می نوشتند و مجلسی می نگاشتند و جلدی می ساختند و هرگز نام خود را بر آن نمی نوشتند. البته کار هنرمندان نامی صاحب شیوه را نیازی به ذکر نام نبود. سبک و سیاق خود می نمود که کار از کیست. مع الاسف نام خالقان بسیاری از آثار هنری ما ناشناخته مانده، این امر در جلدها بیشتر است و در خط و نقاشی کمتر.

در تذکره موسوم به روضات الجنان و جنات الجنان که در باب مزارات تبریز و در قرن دهم هجری توسط حافظ حسین کربلائی به رشته تحریر درآمده، مؤلف بنا به مناسبتی از هنرمندی نام برده که متأسفانه درباره او فقط همین یک نام را می دانیم و این نام نیز برای بسیاری ناآشناست : استاد سلطان محمود مجلّد.

صاحب روضات الجنان در بخشی از این کتاب و در باب مزارات واقع در باغ کمال بیلانکوه تبریز و عظیمان بخاک سپرده شده در جوار شیخ کمال الدین مسعود خجندی (عارف و غزلسرای قرن 8 هجری) می نویسد: در حوالی ایشان برخی از ارباب سخن و اصحاب هنر مدفونند، مثل مولانا طوسی شاعر و مولانا علی مشربی شروانی و استاد بهزاد نقاش و استاد سلطان محمود مجلّد که این هر دو در فن و کار و بار خود قرینه نداشتند.

بطوریکه در ابتدا اشاره شد در سال هایی که تبریز تختگاه شاهان صفوی می بود، به برکت حضور هنرمندان بی همتایی همچون کمال الدین بهزاد ، سلطان محمد نقاش و... در سایه حمایتهای پادشاهان صفوی هنر کتاب سازی و کتاب آرایی در این شهر و در کتابخانه دربار صفوی رونقی تمام داشت، از این رو به نظر می رسد، استاد سلطان محمود مجلّد نیز در زمره این هنرمندان گرد آمده، در کتابخانه دربار صفوی تبریز بوده و در خلق شاهکارهای هنری آن روزگار با این هنرمندان همکاری داشته است و شاید همان تواضع ذاتی که نزد برخی از هنرمندان گذشته سراغ داریم به او اجازه نداده تا نام خود را بر روی آثار خود ذکر نماید و این موضوع اسباب گمنامی و مهجوری او را فراهم ساخته است.

*عضو کمیته ملی موزه های ایران